Ο Αμερικανός νοολόγος Pascal Boyer, που διδάσκει στους τομείς Ψυχολογίας και Ανθρωπολογίας του Washington University στο St. Louis του Missouri, ουσιαστικά απορρίπτει όλους τους λόγους σαν εξήγηση της προέλευσης της θρησκείας στο βιβλίο-του Η εξήγηση της θρησκείας, από το πρώτο κεφάλαιο(εδώ μέρος πρώτο). Για κάθε μια από τις εξηγήσεις, ο Boyer ανακαλύπτει μια ή περισσότερες θρησκείες για τις οποίες η εξήγηση δεν ισχύει. Έτσι συμπεραίνει οτι καμιά-τους δεν μπορεί να αποτελέσει καθολική εξήγηση, που να ισχύει για όλες τις θρησκείες. Για παράδειγμα, σχετικά με το πρόβλημα του
“φόβου του θανάτου (δεύτερο μέρος.)”, ο Boyer λέει:
Πρέπει να απορρίψουμε την περιορισμένη ιδέα οτι η θρησκεία υπόσχεται παντού τη σωτηρία [της ψυχής], γιατί αυτό προφανώς δεν συμβαίνει.
(σ. 21)
Ναι, αλλά τα 2.1 δισεκατομμύρια Χριστιανών του κόσμου, και το 1.5 δισ. των Μουσουλμάνων, δηλ. ένα άθροισμα της τάξης του 54% του θρησκευόμενου πληθυσμού της Γης όντως πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή και στη σωτηρία της ψυχής. Πολλές αρχαίες θρησκείες επίσης πρέσβευαν την ιδέα της μετά θάνατον ζωής. Οι Έλληνες πίστευαν οτι οι ψυχές πηγαίνουν στον Κάτω Κόσμο, στο βασίλειο του θεού Άδη.
Οι Ρωμαίοι πίστευαν το ίδιο πράγμα, ονομάζοντας το θεό Πλούτωνα (Pluto). Ακόμα κι οι περισσότερες από τις θρησκείες που ο Boyer πιστεύει οτι προσφέρουν αντιπαραδείγματα, είναι στην πραγματικότητα παραδείγματα της πίστης στη μετά θάνατον ζωή: κάθε θρησκεία που αναφέρεται σε πνεύματα προγόνων, λόγου χάρη, άμεσα υποδεικνύει την ιδέα της μετά θάνατον ζωής: Όταν πεθάνω, θα είμαι ένας νεκρός πρόγονος των ζώντων απογόνων-μου, και η ψυχή-μου μπορεί να μείνει εδώ γύρω, ακριβώς όπως οι ψυχές των προγόνων-μου βρίσκονται εδώ γύρω τώρα.
Η σωτηρία της ψυχής, στην οποία ο Boyer εστιάζει, μπορεί πράγματι να είναι μια περιορισμένη ιδέα. Αλλά αυτό που τρέφει την ανθρώπινη σκέψη με κουράγιο δεν είναι η συγκεκριμένη ιδέα της σωτηρίας, αλλά η πιο γενική της μετά θάνατον ζωής, της ελπίδας δηλαδή οτι ο θάνατος δεν σημαίνει το οριστικό τέλος του παντός.
Μια πιο προσεκτική εξέταση των θρησκειών του κόσμου αποκαλύπτει οτι ουσιαστικά σε όλες οι άνθρωποι πιστεύουν σε κάποιας μορφής μετά θάνατον ζωή: προσπερνώντας τις πολύ γνωστές δοξασίες περί παραδείσου και κολάσεως των Χριστιανών και Μουσουλμάνων, τα 900 εκατομμύρια των Ινδουϊστών πιστεύουν στη μετεμψύχωση· ~400 εκατομμύρια Βουδδιστές επίσης πιστεύουν σε κύκλους ανα-γέννησης, και την τελική απόκτηση του bodhi (δηλ. τη βουδδιστική παντογνωσία)· παρόμοιες δοξασίες πιστεύονται από άλλα ~400 εκατομμύρια παραδοσιακών Κινεζικών θρησκευμάτων (ένα μείγμα Βουδδισμού, Κομφουκιανισμού, και Ταοϊσμού). Αν προσθέσουμε σ’ αυτά τη λατρεία προγόνων του Ιαπωνικού Σιντοϊσμού και διάφορες τοπικές Αφρικανικές, Ινδιάνικες, και Αυστραλιανές (των αβοριγίνων) θρησκείες, αναρωτιέται κανείς, ποιο είναι τάχα το ποσοστό των ανθρώπων που μπορούμε να τους πούμε θρήσκους και που δεν πιστεύουν σε μετά θάνατον ζωή μιας κάποιας μορφής; Τέτοιες θρησκείες, αν υπάρχουν, πρέπει να είναι πραγματικά ελάχιστες.
Ακόμη κι η ιδέα οτι οι θρησκείες παρέχουν εξηγήσεις είναι αποτυχημένη κατά τον Boyer. Ισχυρίζεται οτι η κάθε θρησκευτική “εξήγηση” καταλήγει στο να δημιουργεί περισσότερα ερωτήματα από κείνα που αρχικά προσπάθησε να απαντήσει. Για παράδειγμα:
Σκεφτείτε την εξήγηση της βροντής σαν τη βροντερή φωνή προγόνων που εκφράζουν το θυμό-τους για κάποιο ανθρώπινο παράπτωμα. Αυτή η εξήγηση, λέει ο Boyer, δημιουργεί ένα σωρό ερωτήματα: Πού είναι αυτοί οι πρόγονοι; Γιατί δεν μπορούν να ιδωθούν; Με ποιο μέσο φτάνει η φωνή από το μακρυνό μέρος που μένουν; Πώς παράγουν τη φωνή, έχουν κάποιο ειδικό στόμα; Είναι γιγάντιοι; Απ’ την άλλη μεριά, λέει ο Boyer, οι άνθρωποι καταλαβαίνουν την έννοια της εξήγησης πολύ καλά. Άρα δεν μπορεί να σκαρώνουν τη θρησκευτική ιδέα ως εξήγηση· πρέπει να υπάρχει κάποιος άλλος λόγος, ή λόγοι (σ. 10-18).
Διαφωνώ. Στο μυαλό του Boyer (όπως επίσης και στο δικό-μου, παρεμπιπτόντως), ίσως είναι αλήθεια οτι οι θρησκευτικές προσπάθειες να εξηγηθεί ένα φαινόμενο δημιουργούν πιο πολλά ερωτήματα από κείνα που αρχικά προσπάθησαν να απαντήσουν. Αλλά στο νου του πιστού οι εξηγήσεις στέκουν θαυμάσια, γιατί περαιτέρω ερωτήματα δεν δημιουργούνται. Ακόμα κι αν κάποιος (ένας μη-πιστός) κάνει αυτά τα συγκεκριμένα ερωτήματα, ο πιστός θα τα θεωρήσει γελοία, μη άξια προσοχής. Ένα παράδειγμα, αρκετά οικείο, θα βοηθήσει στην κατανόηση αυτού του επιχειρήματος:
Υποθέστε οτι ρωτάω έναν πιστό μιας από τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες: «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος;» Αμέσως θα λάβω την εξήγηση: «Μα προφανώς, τον δημιούργησε ο Θεός!» Αλλά υποθέστε οτι τότε προσπαθώ να υποδείξω οτι αυτή η εξήγηση δεν είναι καλή, γιατί δημιουργεί περισσότερα ερωτήματα απ’ αυτό που υποτίθεται οτι απάντησε. Για παράδειγμα, πώς δημιουργήθηκε ο Θεός; Σ’ αυτό, ο πιστός έχει έτοιμη την απάντηση: «Ο Θεός δεν δημιουργήθηκε, υπάρχει αιώνια.» Μα — θα επέμενα εγώ — πώς το γνωρίζουμε αυτό; Πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι οτι ο Θεός έχει υπάρξει ανέκαθεν και δεν δημιουργήθηκε από κάποιον άλλον υπερ-Θεό;
Αλλά κι έπειτα, κι αν ο Θεός υπήρχε ανέκαθεν, γιατί δημιούργησε το σύμπαν-μας εκείνη ακριβώς τη στιγμή; Πώς μπορεί ένας Νους να περιμένει επ’ άπειρον προτού να δημιουργήσει κάτι; Τι σημαίνει τάχα η επ’ άπειρον αναμονή; Μήπως σημαίνει οτι ο Θεός συνεχίζει να δημιουργεί σύμπαντα στον αιώνα τον άπαντα; Αν όχι, γιατί ο Θεός δημιούργησε ένα μόνο σύμπαν; Αν ναι, τί κάνει με τα άλλα σύμπαντα; Τα καταστρέφει, πεθαίνουν από μόνα-τους; Μήπως μερικά συνεχίζουν να υπάρχουν παράλληλα με το δικό-μας; Γιατί ο Θεός δημιούργησε το σύμπαν; “Τη βρίσκει” μ’ αυτή την απασχόληση, ή έχει κάποιον απώτερο σκοπό; Του τυπικού πιστού του διαφεύγει οτι, στην προσπάθειά του να δώσει μια εξήγηση, ένας μεγάλος αριθμός άλλων ερωτημάτων ξεπηδούν λόγω της υπόθεσης “ο Θεός είναι ο δημιουργός του κόσμου”.
Όχι, ο μέσος πιστός δεν αντιλαμβάνεται την έννοια “εξήγηση” με τον ίδιο τρόπο που την αντιλαμβάνεται ο Boyer (του οποίου η αντίληψη, όπως προανέφερα, συμφωνεί με τη δική-μου). Αυτό που έχει κατά νου ο Boyer είναι η εξήγηση τύπου “αξιωματικής θεωρίας”, όπου κανείς εξετάζει τις υποθέσεις-του και προχωρεί προς τα πίσω, απαντώντας όλα τα νέα ερωτήματα που δημιουργούνται, μέχρι να φτάσει στο “αμήν”, σταματώντας στα “αξιώματα” της θεωρίας. Επίσης, μεταξύ δύο αξιωματικών θεωριών, άνθρωποι με επιστημονικό υπόβαθρο σαν τον Boyer προτιμούν την πιο σύντομη, εκείνη που δεν πλατειάζει με ατελείωτες υποθέσεις. Αλλά κανένας ο οποίος δεν έχει υπόβαθρο στα μαθηματικά, τη λογική, και την αποδεικτική μέθοδο, δεν σκέφτεται αυτού του είδους την εξήγηση με τη λέξη “εξήγηση”. Για τον περισσότερο κόσμο, μια εξήγηση του τύπου “ο Θεός το έκανε” είναι απόλυτα επαρκής. Οπότε, βεβαίως — αντίθετα με ότι πιστεύει ο Boyer — οι περισσότερες θρησκείες παρέχουν εξηγήσεις στον πιο πολύ κόσμο. Ιδού τι λέει ο Boyer (σ. 14, η έμφαση δική-του):
Αν πούμε οτι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν θρησκευτικές έννοιες για να εξηγήσουν τον κόσμο, αυτό μοιάζει να υπονοεί οτι δεν γνωρίζουν τί σημαίνει εξήγηση. Αλλά αυτό είναι γελοίο. Έχουμε μπόλικες ενδείξεις οτι γνωρίζουν.
Δεν συνεχίζει να μας πει ποιες είναι αυτές οι «μπόλικες ενδείξεις», αλλά περιγράφει το παραπάνω σαν ένα «παράδοξο οικείο σε όλους τους ανθρωπολόγους». Θα συμφωνούσα οτι είναι παράδοξο αν με τη λέξη “εξήγηση” ο μέσος άνθρωπος αντιλαμβανόταν την ίδια έννοια της εξήγησης τύπου αξιωματικής θεωρίας μ’ αυτήν που αντιλαμβανόμαστε ο Boyer κι εγώ. Όμως δεν είναι έτσι. Αντίθετα, οι άνθρωποι καταφεύγουν σε ψευδο-εξηγήσεις όλη την ώρα, όπως ας πούμε οτι η κακή-τους τύχη οφείλεται στο οτι είδαν μια μαύρη γάτα στο πρόσφατο παρελθόν (μια δεισιδαιμονία των κατοίκων της Ελλάδας, Τουρκίας, και άλλων Βαλκανικών και Μεσανατολικών χωρών)· ή πως το οτι πήγαν ταξίδι αυτόν το χρόνο οφείλεται στο οτι την 1η Ιανουαρίου έτρεχαν γύρω από το οικοδομικό τετράγωνο με μια άδεια βαλίτσα στα χέρια (δοξασία που κυκλοφορεί στην Κολομβία)· ή οτι δύο άνθρωποι ταιριάζουν μεταξύ-τους επειδή ο ένας γεννήθηκε το έτος του πιθήκου και ο άλλος το έτος του δράκου (Κινεζική δοξασία, ή γενικότερα της Άπω Ανατολής)·
ή οτι κάποιο ατυχές γεγονός σχετίζεται με τον αριθμό 13, με τον ένα ή άλλο τρόπο (Δυτική δοξασία)· ή οτι η τύχη ενός ατόμου εξαρτάται από τις θέσεις των πλανητών σε σχέση με τα άστρα (επίσης Δυτική)· ή οτι η υγεία ενός ανθρώπου βελτιώθηκε επειδή κάποιο κρύσταλλο (μια πέτρα δηλαδή) τρίφτηκε τελετουργικά πάνω στο σώμα-του (βλακεία καθολικής ισχύος). Συνήθως αποκαλούμε τέτοιες δοξασίες όχι θρησκευτικές, αλλά προληπτικές. Εντούτοις, τέτοιου είδους δοξασίες είναι χαρακτηριστικές του τί μπορούν να δεχτούν οι άνθρωποι σαν “εξηγήσεις”, δηλαδή σχέσεις αιτίου–αποτελέσματος. Ο κόσμος μπορεί και πιστεύει ανοησίες. Υπάρχουν μπόλικες ενδείξεις, δεν χρειάζεται να έχει σπουδάσει κανείς νοολογία για να το καταλάβει αυτό. Δυστυχώς, οι “πολιτικά ορθοί” ανθρωπολόγοι μπορεί να το αρνούνται. Βλέπετε, μπορείτε ως ανθρωπολόγος ή κοινωνιολόγος, ακολουθώντας την πολιτική ορθότητα, να αρνείστε να δεχτείτε οτι οι άνθρωποι είναι συχνά ανόητοι. Αλλά όταν κάνετε κάτι τέτοιο, δεν είστε επιστήμονας. Μέσω της επιστήμης μαθαίνουμε όχι αυτό που επιθυμούμε να βρούμε, αλλά αυτό που οι αντικειμενικές και χωρίς απόψεις παρατηρήσεις-μας μας λένε οτι απλά είναι.
Παραμένουμε στο θέμα των εξηγήσεων, για να διαπιστώσουμε οτι ο Boyer επιχειρηματολογεί εναντίον μιας άποψης των ανθρωπολόγων του 19ου αιώνα που λέγεται διανοουμενισμός. Σύμφωνα με τον τελευταίο, αν ένα φαινόμενο είναι κοινό στην ανθρώπινη εμπειρία και οι άνθρωποι δεν έχουν τα νοητικά εφόδια να το καταλάβουν, τότε καταφεύγουν σε μια υποτιθέμενη εξήγηση.
Ο Boyer πιστεύει οτι μια γενική αρχή σαν την παραπάνω είναι «ολοφάνερα λάθος», και για να μας δείξει γιατί, φέρνει σαν παράδειγμα το πώς οι σκέψεις-μας (μια άυλη οντότητα) καταφέρνουν να επιδρούν στον υλικό κόσμο, προκαλώντας, για παράδειγμα, την κίνηση των μελών-μας. Αυτό, λέει, «είναι ένα δύσκολο πρόβλημα για τους φιλοσόφους και τους νοολόγους... αλλά, κατά παράδοξο τρόπο, δεν είναι πρόβλημα για κανέναν άλλον σ’ ολόκληρο τον κόσμο.»
Ακριβώς. Αυτή η τελευταία παρατήρηση θα έπρεπε να κάνει ένα κουδουνάκι να ηχήσει στο μυαλό του καλού-μας καθηγητή Boyer. Γιατί δεν ενδιαφέρονται οι άνθρωποι να εφεύρουν μια εξήγηση — ούτε καν μια ψευδοεξήγηση — γι’ αυτό το πρόβλημα; Γιατί μόνο οι φιλόσοφοι και οι νοολόγοι το βλέπουν σαν πρόβλημα, αλλά του μέσου ανθρώπου δεν του καίγεται καρφάκι;
Προφανώς, διότι αυτό το πρόβλημα δεν έχει καμιά συνέπεια για τις ζωές των ανθρώπων. Αντίθετα, τα φυσικά φαινόμενα στα οποία δόθηκαν ψευδοεξηγήσεις είχαν άμεσες συνέπειες — μερικές φορές καταστροφικές — στη ζωή των ανθρώπων. Αν έβρεχε για μια ολόκληρη βδομάδα και οι ποταμοί ξεχείλισαν — όπως συμβαίνει κάθε τόσο σε κάποιο μέρος του κόσμου — και ολόκληρη η πεδιάδα στην οποία ζούσατε τα προϊστορικά χρόνια καλύφθηκε με νερά όσ’ όπου φτάνει το μάτι, κι όσ’ όπου μπορούσε να δει οποιοσδήποτε που ξέρατε, και αν τα περισσότερα από τα αγαπημένα-σας πρόσωπα χάθηκαν με την πλημμύρα, αυτό θα είχε καταστροφικό αντίκτυπο στον ψυχικό-σας κόσμο, και θα χάραζε ένα βαθύτατο αυλάκι στη συλλογική μνήμη της φυλής-σας.
Θα αισθανόσασταν την ανάγκη να καταλάβετε το γιατί· πιθανώς θ’ αναρωτιόσασταν — ή μάλλον θα φωνάζατε με όλη-σας τη δύναμη — ΓΙΑΤΙ μας βρήκε αυτό το κακό; Γιατί καταστραφήκαμε; Η ψευδοεξήγηση μπορεί να διέφερε από πολιτισμό σε πολιτισμό. Οι Έλληνες, για παράδειγμα, πίστευαν οτι ο Δίας αποφάσισε οτι απέτυχε στο πρωταρχικό-του πείραμα κατασκευής της ανθρώπινης ψυχής, και θέλησε να ξεκινήσει από την αρχή, οπότε πλημμύρισε τον κόσμο. Οι Εβραίοι πίστευαν οτι ο Θεός θύμωσε με την ηθική ακολασία των ανθρώπων. Οποιαδήποτε εξήγηση κι αν δόθηκε, το ζήτημα είναι οτι οι άνθρωποι ένοιωθαν την ανάγκη να εξηγήσουν. Συγκρίνεται αυτό ποτέ με το “πρόβλημα” του πώς οι άυλες σκέψεις-μας καταφέρνουν να αλληλεπιδρούν με τον κόσμο και να κινούν υλικά αντικείμενα; Ασφαλώς και δεν θα το εννοήσει αυτό σαν πρόβλημα προς επίλυση κανένας φυσιολογικός άνθρωπος: πολύ που τον νοιάζει!
Αν εξετάσουμε τη φύση των προβλημάτων στα οποία δόθηκαν θρησκευτικές (ψευδο-) εξηγήσεις, θα διαπιστώσουμε οτι όλα είχαν άμεσο αντίκτυπο στην ζωή των ανθρώπων. Το ουράνιο τόξο εμφανίζεται την ώρα της αλλαγής μεταξύ καταιγίδας και ηρεμίας· υποδηλώνει κατάσταση αβεβαιότητας, οπότε φυσιολογικά είναι υποψήφιο για ψευδοεξήγηση. Βέβαια, δεν ήταν πολλοί οι πολιτισμοί που προσπάθησαν να εξηγήσουν το ουράνιο τόξο· είμαι σε γνώση μόνο της προσπάθειας των Εβραίων, που νόμιζαν οτι επρόκειτο για θεϊκό σημάδι της επερχόμενης ειρήνης στην καιρική κατάσταση. Αυτό υποβάλλει την ιδέα οτι το πόσο σημαντικό είναι ένα φαινόμενο στη ζωή των ανθρώπων μπορεί να σχετίζεται με τον αριθμό των πολιτισμών που προσπάθησαν να το εξηγήσουν. Άλλα γεγονότα, πιο σημαντικά, “εξηγήθηκαν” από πιο πολλούς πολιτισμούς. Η βροντή, η αστραπή, και ο κεραυνός, είχαν πιο άμεσα αποτελέσματα από το ουράνιο τόξο — οι άνθρωποι και τα ζώα-τους χτυπιόνταν θανάσιμα — επομένως, πιο πολλοί πολιτισμοί συσχέτισαν αυτά τα φαινόμενα με την οργή ενός θεού εναντίον κάποιου ή για κάτι που συνέβει.
Τα βουνά έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στις ζωές των ανθρώπων της αρχαιότητας, καθορίζοντας το εύρος στο οποίο μπορούσαν να επεκτείνουν τη γεωργία και κτηνοτροφία-τους, και τις περιοχές απ’ όπου εχθρικές φυλές δεν μπορούσαν να τους επιτεθούν. Συνεπώς, τα βουνά επιζητούσαν μια εξήγηση, ή τουλάχιστον έναν δημιουργό. Γιατί βρίσκονταν εκεί; Οι Εβραίοι νόμιζαν οτι ο Θεός τα δημιούργησε (για κάποιον όχι προφανή λόγο), αλλά οι Μουσουλμάνοι προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα: πίστεψαν οτι ο Αλλάχ τα τοποθέτησε όπως τα μικρά παλούκια που στερεώνουν μια σκηνή στην άμμο, έτσι ώστε η γη να μην τρέμει.(*) Οι ποταμοί ήταν σημαντικοί για παρόμοιους λόγους, και όσο πιο σημαντικό ρόλο έπαιξαν (π.χ., ο Νείλος στην Αιγυπτιακή ζωή, οι Τίγρης και Ευφράτης στη Μεσοποταμία), τόσο πιο πιθανό ήταν οτι θα εξηγούνταν σαν προσωποποιημένες οντότητες. Αντίθετα, η θάλασσα δεν έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή των αρχαίων Εβραίων, οπότε ήταν ένα “πράγμα”, ένα από τα πολλά που ο Θεός δημιούργησε· αλλά οι θαλασσοπόροι λαοί όπως οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι την προσωποποίησαν με μια θεότητα (Ωκεανός/Oceanus), και πανίσχυροι θεοί υποθέτονταν οτι είχαν εκεί το βασίλειό τους (Ποσειδών/Neptune, Τρίτων, οι Νηρηίδες, κ.ά.).
Άρα, αν ο ανθρωπολογικός διανοουμενισμός επεκταθεί ώστε να συμπεριλάβει ακόμη και “προβλήματα” που προκαλούν χασμουρητό, όπως το πώς οι σκέψεις μετακινούν αντικείμενα, ασφαλώς και είναι λάθος. Αλλά, όπως τον αντιλαμβάνομαι, ο διανοουμενισμός απλώς λέει οτι παραδοσιακά οι άνθρωποι έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν φαινόμενα που τους φάνηκαν σημαντικά, κι αυτό το έκαναν παραβλέποντας την αληθοφάνεια της εξήγησης, ή τη συμφωνία-της με τις παρατηρήσεις και τα δεδομένα, ή τον αριθμό των επιπρόσθετων ερωτημάτων που δημιουργεί. Οποιαδήποτε εξήγηση, είτε θρησκευτικής είτε δεισιδαιμονικής φύσης, μοιάζει εξίσου καλή. Δεν βλέπω πώς μπορεί κανείς ν’ απορρίψει αυτή την ιδέα. Οι ενδείξεις δεν είναι απλώς μπόλικες, είναι συντριπτικές.
Ο Boyer απορρίπτει παρόμοια άλλα επιχειρήματα που εξηγούν τη θρησκευτικότητα, αναφέροντας κάποια θρησκεία για την οποία το επιχείρημα δεν ισχύει. Οπότε, αφού καμιά απ’ αυτές τις εξηγήσεις δεν ισχύει για το 100% των περιπτώσεων, προχωρεί στα επόμενα κεφάλαια για να δικαιολογήσει τον τίτλο του βιβλίου-του: “Η εξήγηση της θρησκείας”. Πρόκειται για ένα πραγματικά καλό βιβλίο (αν και με λίγο “ξερό” στυλ), και θα το συνιστούσα ανεπιφύλακτα στον ενδιαφερόμενο και υπομονετικό αναγνώστη. Αλλά στο πρώτο κεφάλαιό του, ο Boyer, σαν καλός Αμερικανός, πέφτει στην παγίδα της κουλτούρας-του: αναζητεί καθολικές εξηγήσεις, που να δουλεύουν στο 100% των περιπτώσεων. Πιστεύει οτι είτε κάτι εξηγεί τα πάντα, ή δεν εξηγεί τίποτα. (Η σκέψη σε όρους μαύρου–άσπρου είναι τυπικό χαρακτηριστικό της Αμερικανικής κουλτούρας.(*)) Θέλει τη μαγική απάντηση που θα εξηγήσει τα πάντα.
Γιατί είναι αυτό χαρακτηριστικό της κουλτούρας-του; Σκεφτείτε αυτό το παράδειγμα: Είναι γνωστό οτι οι Αμερικανοί γίνονται όλο και πιο χοντροί. Ενώ άλλοι λαοί αναπτύσσονται κατακόρυφα, οι Αμερικανοί συνεχίζουν να αναπτύσσονται οριζόντια. Αυτό είναι προβληματική κατάσταση, και πολλοί Αμερικανοί την αντιλαμβάνονται ως τέτοια. Αλλ’ αντί να κάνουν αυτό που υποδεικνύει η κοινή λογική, και συγκεκριμένα να καταναλώνουν λιγότερη ποσότητα και καλύτερη ποιότητα τροφής (λιγότερα “ταχυγεύματα” [fast food], λιγότερα άχρηστα συμπληρώματα μεταξύ των γευμάτων, και πόση νερού αντί για το διάσημο ζαχαρώδες εθνικό ποτό-τους), οι επιστήμονές τους θέλουν ν’ ανακαλύψουν το μαγικό χημικό συστατικό που, όταν καταναλωθεί (σε μορφή χαπιού, λόγου χάρη), θα τους επιτρέψει να κρατήσουν τις διατροφικές-τους συνήθειες (που σημαίνει να τρώνε σαν ελέφαντες), και παρ’ όλ’ αυτά να διατηρούνται σε τέλεια φόρμα.
Αυτή η ανοησία σίγουρα χρειάζεται κοινωνιολογική και ανθρωπολογική εξήγηση, αλλά εδώ θέλω μόνο να επισημάνω οτι η αντιμετώπιση της έννοιας “εξήγηση” από τον Boyer είναι τυπικά Αμερικάνικη: αντί να δεχτεί το σύνολο των εξηγήσεων για την ύπαρξη της θρησκείας, παρατηρεί οτι καμία δεν λειτουργεί σαν μαγικό συστατικό που εξηγεί τα πάντα, οπότε τις απορρίπτει όλες.
0 comments
Δημοσίευση σχολίου